ସାମବେଦ: ଭାରତୀୟ ସଙ୍ଗୀତ ଓ ଧର୍ମର ପ୍ରାଚୀନ ଆଧାର

ସାମବେଦ ହେଉଛି ଚାରି ବେଦ ମଧ୍ୟରେ ଏକ ଅତି ଗୁରୁତ୍ୱପୂର୍ଣ୍ଣ ବେଦ, ଯାହା ମୁଖ୍ୟତଃ ସଙ୍ଗୀତ, ଛନ୍ଦ ଓ ମନ୍ତ୍ରର ମାଧ୍ୟମରେ ଈଶ୍ୱର ଉପାସନା ପାଇଁ ବ୍ୟବହୃତ ହୋଇଥାଏ। ଋକ୍ ବେଦ ପରେ ସାମବେଦକୁ ଦ୍ୱିତୀୟ ବେଦ ବୋଲି ଗଣାଯାଏ। ଏହାର ମନ୍ତ୍ରଗୁଡ଼ିକ ଋକ୍ ବେଦରୁ ଗୃହୀତ, କିନ୍ତୁ ସେଗୁଡ଼ିକୁ ସ୍ୱର, ତାଳ ଓ ରାଗରେ ଗାନ କରାଯାଇଥାଏ। ଏହି ପୋଷ୍ଟରେ ଆମେ ସାମବେଦର ଇତିହାସ, ବିଭାଗ, ମହତ୍ତ୍ୱ ଓ ଆଧୁନିକ ଯୁଗରେ ଏହାର ପ୍ରସ୍ପୁଟିକତା ବିଷୟରେ ଜାଣିବା।  

ସାମବେଦର ଇତିହାସ ଓ ଉତ୍ପତ୍ତି  

ବେଦ ଚାରି ପ୍ରକାର: ଋକ୍, ସାମ, ଯଜୁଃ ଓ ଅଥର୍ବ। ସାମବେଦ ହେଉଛି ସେଥିରେ ଦ୍ୱିତୀୟ। ଐତିହାସିକ ମତାନୁସାରେ, ଏହା ଖ୍ରୀଷ୍ଟପୂର୍ବ ୧୫୦୦ରୁ ୧୨୦୦ ମଧ୍ୟରେ ରଚିତ ହୋଇଥିଲା। ପ୍ରାଚୀନ ଋଷିମାନେ ଯଜ୍ଞ ଓ ଉପାସନା ସମୟରେ ସାମଗାନ କରୁଥିବାର ଉଲ୍ଲେଖ ରହିଛି। ବେଦର ଏହି ଗାନପଦ୍ଧତି ପରବର୍ତ୍ତୀ ସମୟରେ ଭାରତୀୟ ଶାସ୍ତ୍ରୀୟ ସଙ୍ଗୀତ (ଖ୍ୟାଳ, ଧ୍ରୁପଦ, ଓଡିଶୀ ସଙ୍ଗୀତ) ଉପରେ ଗଭୀର ପ୍ରଭାବ ପକାଇଥିଲା।  

ସାମବେଦର ମୂଳ ବିଭାଗ

ସାମବେଦକୁ ମୁଖ୍ୟତଃ ଦୁଇ ଭାଗରେ ବିଭକ୍ତ କରାଯାଇଛି:  

୧. ପୂର୍ବାର୍ଚିକ (Purvarchika)  

• ଏଥିରେ ୬୫୦ ମନ୍ତ୍ର ଅଛନ୍ତି, ଯାହା ଋକ୍ ବେଦରୁ ନିଆଯାଇଛି।  
• ଏହି ମନ୍ତ୍ରଗୁଡ଼ିକୁ ଗ୍ରାମ ଗେୟ ଗାନ (ଗ୍ରାମ୍ୟ ସଙ୍ଗୀତ) କୁହାଯାଏ।  
• ମନ୍ତ୍ରଗୁଡ଼ିକ ଦେବତା ଉପାସନା ପାଇଁ ବ୍ୟବହୃତ ହୁଏ।  

୨. ଉତ୍ତରାର୍ଚିକ (Uttararchika)  

• ଏଥିରେ ୧୨୨୫ ମନ୍ତ୍ର ଅଛନ୍ତି, ଯାହାକୁ ଆରଣ୍ୟକ ଗାନ କୁହାଯାଏ।  
• ଏହା ଯଜ୍ଞରେ ଉଦ୍ଗାତା (ପୁରୋହିତ) ଦ୍ୱାରା ଗାନ କରାଯାଏ।  

ସାମବେଦର ଶାଖା ଓ ପ୍ରଚଳନ  

ସାମବେଦର ଅନେକ ଶାଖା ଥିଲେ ମଧ୍ୟ, ବର୍ତ୍ତମାନ କେବଳ ତିନୋଟି ଶାଖା ପ୍ରଚଳିତ:  

• କୌଥୁମ ଶାଖା (ଉତ୍ତର ଭାରତ)  
• ରାଣାୟନୀୟ ଶାଖା (ମହାରାଷ୍ଟ୍ର)  
• ଜୈମିନୀୟ ଶାଖା (ଓଡ଼ିଶା, ଆନ୍ଧ୍ର, ତାମିଲନାଡୁ)  

ଓଡ଼ିଶାରେ ସାମବେଦ: ଓଡ଼ିଶାରେ ଜୈମିନୀୟ ଶାଖାର ସାମବେଦ ପ୍ରଚଳିତ। ପୁରୀ ଜଗନ୍ନାଥ ମନ୍ଦିର ସହିତ ଅନେକ ପାରମ୍ପରିକ ମନ୍ଦିରରେ ସାମବେଦୀ ବ୍ରାହ୍ମଣମାନେ ଏହି ମନ୍ତ୍ର ଗାନ କରନ୍ତି।  

ସାମବେଦର ଧାର୍ମିକ ଓ ସାଂସ୍କୃତିକ ମହତ୍ତ୍ୱ 

• ଯଜ୍ଞରେ ଗାନ: ସୋମଯଜ୍ଞ, ଅଶ୍ୱମେଧ ଯଜ୍ଞ ଆଦିରେ ସାମବେଦର ମନ୍ତ୍ର ବ୍ୟବହୃତ ହୁଏ।  
• ଭକ୍ତି ସଙ୍ଗୀତର ମୂଳ: ଭଜନ, କୀର୍ତନ, ଓଡ଼ିଶୀ ସଙ୍ଗୀତରେ ସାମବେଦର ପ୍ରଭାବ ରହିଛି।  
• ୟୁନେସ୍କୋ ସ୍ୱୀକୃତି: ୨୦୦୮ରେ ୟୁନେସ୍କୋ ସାମବେଦୀ ଗାନକୁ ଅମୂଲ୍ୟ ମାନବିକ ଐତିହ୍ୟ ଭାବେ ସ୍ୱୀକୃତି ଦେଇଥିଲା।  

ଆଧୁନିକ ଯୁଗରେ ସାମବେଦର ପ୍ରାସଙ୍ଗିକତା 

• ସଙ୍ଗୀତ ଶିକ୍ଷାରେ: ଭାରତୀୟ ଶାସ୍ତ୍ରୀୟ ସଙ୍ଗୀତ (ହିନ୍ଦୁସ୍ତାନୀ, କର୍ଣ୍ଣାଟକ)ରେ ସାମବେଦର ଛାପ ରହିଛି।  
• ଧ୍ୟାନ ଓ ଯୋଗ: ସାମବେଦର ମନ୍ତ୍ର (ଯେପରି "ଓଁ") ଆଧୁନିକ ମେଡିଟେସନ୍ ରେ ବ୍ୟବହୃତ ହୁଏ।  
• ଓଡ଼ିଶାର ସଂସ୍କୃତିରେ: ଜଗନ୍ନାଥ ସଂସ୍କୃତି, ମଠମାନଙ୍କରେ ସାମବେଦର ପ୍ରଭାବ ସ୍ପଷ୍ଟ।  

ଉପସଂହାର 

ସାମବେଦ ହେଉଛି ଭାରତୀୟ ସଙ୍ଗୀତ, ଧର୍ମ ଓ ସଂସ୍କୃତିର ଏକ ଅମୂଲ୍ୟ ସଂପଦ। ଏହାର ମନ୍ତ୍ର, ଛନ୍ଦ ଓ ସ୍ୱର ଆଜି ମଧ୍ୟ ଆମ ସଂସ୍କୃତିକୁ ଅନୁପ୍ରାଣିତ କରୁଛି। ଓଡ଼ିଶାରେ ଜୈମିନୀୟ ଶାଖା ଭାବେ ଏହା ଜୀବିତ, ଏବଂ ଏହାକୁ ସଂରକ୍ଷଣ କରିବା ଆମ ସମ୍ବିଧାନରେ ଏକ ଗୁରୁତ୍ୱପୂର୍ଣ୍ଣ ଦାୟିତ୍ୱ।  

"ସାମବେଦ କେବଳ ଏକ ବେଦ ନୁହେଁ, ଏହା ଭାରତର ସଙ୍ଗୀତମୟ ଆତ୍ମା!"